Skip to main content


MATUMIZI YA SARUFI




NADHARIA ZA SARUFI
Dhana ya sarufi ya lugha imefafanuliwa na wataalamu mbalimbali wa sarufi.
Mtaalamu James Salehe Mdee (1999) sarufi ya Kiswahili sekondari na vyuo anafafanua maana ya sarufi kuwa ni mfumo wa kanuni za lugha zinazomwezesha mzungumzaji kutunga sentensi sahihi na zenye kukubaliwa na wazawa wa lugha. Kanuni hizi hujitokeza katika lugha ya mzawa wa lugha inayohusika ambaye anaifahamu barabara lugha yake. Sarufi inajumuisha mfumo wa sauti maumbo ya maneno muundo na maana.
Mtaalamu Mbundo Msokile (1992) na khamisi (1978) wanasema sarufi ni mfumo wa taratibu na kanuni zinazotawala matumizi sahihi ya matamshi, maumbo ya maneno, miundo ya tungo na maanda ya miundo ya lugha. Ni mfumo wa taratibu zinazomwezesha mzungumzaji wa lugha kutoa tungo sahihi na pia inamwezesha mtu yeyote anayezungumza kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwingine anayetuma lugha hiyo hiyo.
F. Nkwera (1978) anasema sarufi ni utaratibu wa kanuni zinazomwezesha mzawa au mtumiaji yeyote wa lugha kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwengine anayetunza lugha hiyo hiyo. Kufafanua nakuzielewa kwa undani tungo mbalimbali zitumikazo katika lugha hiyo pamoja na kutoa tungo sahihi na zinazoeleweka


HITIMISHO
Kwa ujumla maana zote zilizotolewa na wataalamu wote ni maana sahihi za sarufi ila tunaweza kuhitimisha kwa sarufi ni kanuni, sheria au taratibu zinazotawala lugha katika viwango yote vya uchambuzi wa lugha yaani kiwango cha sarufi matamshi (fonolojia) sarufi maumbo (mofolojia) sarufi miundo (sintaksia) na sarufi maana (semantiki)
AINA ZA SARUFI
Ujumla sarufi inaweza ikagawanywa katika aina kuu zifuatazo
SARUFI MATAMSHI (UMBO SAUTI)
Sauti katika lugha yaani jinsi ambavyo vitamkwa au sauti za lugha zinavyoungana ili kujenga maneno yanayokubalika katika lugha husika.
N.B: Sarufi matamshi hujishughulisha na uchambuzi wa sauti zilizomo katika lugha. Namna zinavyotamkwa, mahali zinapotamkwa na namna sauti hizo zinavyopangwa; ili kujenga maneno ya lugha Fulani.
Lugha mbili tofauti zinawezakuwa na sauti zinazofanana lakini zikatofautiana katika utaratibu wa kuzipanga sauti hizo. Kila lugha ina utaratibu wake wa mpangilio wa sauti ili kujenga ama mofimu, silabi au maneno. Sauti zitumikazo katika lugha zinaweza kugawanywa katika makundi mawili


i. Irabu, mfano a, e, i, o, u
ii. Kansonati, mfano k, g, ch, i, d




FONIMU
Fonimu ni kipashio kidogo kabisa cha kifonilojia ni kitamkwa cha msingi cha kifonolojia kinacho badili maana ya neno

K, P, B ni fonimu kwani ndio zinafanya maneno hayo kutofautiana kimaana.
T na g ni fonimu zinazofanya maneno haya kutofautiana kimaana.
Irabu na konsonanti zinapotumika katika luga huitwa alfabeti.
Irabu ni sauti za lugha ambazo hutamkwa bila kuwepo kwa kizuizi chochote kwenye mkondo wa hewa utokao mapafuni kwenda nje kupitia chemba ya kinywa na pua..
SIFA ZA IRABU
1. Irabu hutolewa kwa mrindimo wa ujenzi sauti
2. Irabu zinapotamkwa midomo ya mtamkaji huviringwa na kutandazwa
3. Utamkaji wa sauti hizi utegemea mkao wa ulimi katika chemba ya kinywa.


KONSONANTI
Ni sauti ambazo hutamkwa kwa kuzuia mkondo wa hewa katika sehemu mbalimbali kinywani hasa kwa kutumia ulimi.
i. Konsonanti ghuna: ni zile ambazo hutamkwa zikiwa na mrindimo mkubwa wa nyuzi sauti
ii. Konsonanti zisizosighuna(sighuna): ni zile ambazo hutamkwa zikiwa na mrindimo mdogo wa sauti
Katika Kiswahili sanifu, kuna konsonanti 23 na viyeyusho viwili hizo ni b, ch, d, dh, f, g gh, j, k, l, m, n, h, ny, ng, p, r, s, sh, t, th, v, z.
Na viyeyusha viwili ambavyo ni :
SILABI
Ni kitamkwa au sehemu ya neno ambayo hutamkwa mara moja na kwa pamoja kama sehemu ya fungu moja la sauti.
Silabi zinagawanyika katika makundi mawili
i. Silabi funge
ii. Silabi humo
i. SILABI FUNGE
Ni silabi zinazoishia na konsonanti
ii. SILABI HURU
Ni kitamkwa katika lugha (sauti katika luhga)
ALOFONI
Ni vitamkwa tofauti yaani sauti zinabadili maana ya neno. Mfano



Bh na b ni alafoni zinazobadili maana ya neno


2. SARUFI MAUMBO ( mofolojia)
Sarufi maumbo hujishughulisha na namna maneno ya aina mbalimbali yanavyoundwa katika lugha. Maneno katika lugha hujengwa kwa kuunganisha vipengele vidogo vya maneno ambavyo hubeba dhana mbalimbali kama vile nafsi,wakati,wingi,umoja, uyakinishi na kauli mbalimbali n.k
Vipande hivi vidogo vya maneno vijengavyo neno hufahamika kama mofimu, katika kila lugha kuna utaratibu wake wa kuzipanga mofimu ili kujenga maneno yenye maana katika lugha husika. Kwa kawaida mofimu hupangwa kwa kufuata utaratibu maalumu utarabu huo hujengwa kama utaratibu wa mpangilio kwa kufuata kanuni na huo utaratibu wa mpangilio wa mofimu usipofuata maumbo ya maneno yasiyokuwa na maana yaani yaliyokataliwa na wazawa wa lugha husika. Utaratibu wa kuzipanga mofimu ili kuzalisha maneno yenye maana katika lugha husika hutuzalia kanuni maumbo kwa mfano katika lugha ya Kiswahili mofimu za umoja na wingi katika nomino huwekwa mwanzoni katika utaratibu huu haukubaliki katika luhga ya kiingereza, katika lugha ya kiingereza mofimu za umoja na wingi huwekwa mwishoni mwa nomino. Mfano

Boy – boys
Girl – girls
Idea – ideas


N:B Kwa ujumla sarufi maumbo (mofolojia) hujishughulisha na jinsi ambavyo mofimu mbalimbali zinavyoungana ili kujenga maneno yatumikayo katika lugha. kipashio cha msingi katika mofolojia ya lugha ni mofimu.


3. SARUFI MIZINGO/UMBO TUNGO (Miundo maneno / sintaksia)
uchunguzi wa mpangilio wa maneno katika sentensi na uhusiano wa maneno hayo sintaksia huchunguza sheria au kanuni zinazofuatwa katika kuyapanga maneno ya lugha yaani mpangilio wa neno moja baada ya jingine kwa namna ambayo itayafanya maneno hayo yalete maana inayokubalika katika lugha inayohusika wakati mwingine mpangilio wa maneno unaweza ukawa sahihi yaani ulizounda utaratibu lakini ukazalisha tungo zisizo kuwa na maana hiyo zitakuza mpangilio wa maneno wenye kuleta maana.
N:B Katika lugha ya Kiswahili kanuni kubwa ya kisintaksiani ni ile inayosema, kila sentensi iliyo sahihi na yenye kukubalika kwa wazao wa lugha ya Kiswahili sharti iwe na muundo wakiima na kiarifu au kikundi nomino na kikundi kitenzi.
4. SARUFI MAANA (UMBO MAANA SEMANTIKI)
Tawi hili la sarufi huchunguza maana inayoonekana wazi na maana iliyofichika huchunguza muundo wa tungo ili kupata maana iliyofichika. Katika lugha kila neno tungo huwa na maana yake. Kwa mfano, mtoto amelalia uji. Neno amelalia kama lilivyotumika, Katika sentensi hii halina maana moja na hivyo kuifanya sentensi hiyo kuwa na maana zaidi ya moja, mara nyingi maana ya neno hutegemea matumizi ya neno katika muktadha Fulani.
N.B.: Lugha inaweza ikafanya kazi sawasawa ambazo taratibu na kanuni za lugha husika zimefutwa. Taratibu hizo ni zile zinazohusu matamshi, maumbo, muundo na maana. Taratibu hizi ndizo humwezesha mzawa au mtumiaji yeyote wa lugha kutoa tungo sahihi na zinazoeleweka kwa matumizi mengine ya lugha na kuelewa tungo zinazokataliwa na watumiaji wengine wanaotumia lugha hiyo hiyo.


VIPASHIO VYA LUGHA
Lugha hujengwa na vipashio mbalimbali ambavyo vinatabia ya kujengana yaani vipashio vidogo huungana kujenga vipashio vikubwa zaidi.lugha ina vipashio vikuu vitano ambavyo ni
Mofimu - Neno - Kirai – Kishazi – Sentensi
Vipashio hivi wakati mwingine hufahamika kama tungo isipokuwa kipashio kidogo kwa vingine vyote katika lugha ni mofimu na kipashio kikubwa kuliko vingine vyote ni sentensi vipashio vyote katika lugha vina muundo maalum unaoonesha jinsi vinavyojenga vipashio vikubwa kuliko vingine vyote ni sentensi, vipashio vyote katika lugha vina muundo maalumu unaonekana jinsi vinavyojengwa isipokuwa mofimu
MOFIMU
Mofimu ndio kipashio cha msingi kinachoshughulika katika mofolojia ya lugha kwa maana mbalimbali za mofimu. Baadhi ya wataalamu hujaza mofimu kwa kutumia kigezo cha muundo wa mofimu na wengine hufasili kwa kutumia kigezo cha kazi au dhima zinazobebwa na mofimu husika.
MAANA YA MOFIMU
Mofimu ni sehemu ya neno au neno zima lenye maana ya kisarufi au maana ya kileksika
AU
Mofimu ni kipashio kidogo cha kimofolojia chenye kubeba maana iliyo ya kisarufi au ya kileksika
Mofimu hupangwa kwa kuzingatia utaratibu maalumu ili kujenga maneno yenye maana utaratibu huo hufahamika kama kanuni. Utaratibu wa upangaji wa mofimu ukikiukwa huzalisha maumbo yasiyokubalika katika lugha husika.
Mfano: a – na – som – a neno hili linakubalika katika lugha kwa sababu mpangilio wake wa mofimu umezingatia kanuni lakini mpangilio wake ungekuwa vinginevyo husingekuwa na maana
Mfano: som – na – a –a tungezalisha umbo lisilokuwa na maana. Kila lugha inautaratibu wake wa kuzipanga mofimu
N.B Wakati mwingine mofimu huwa na maana sawa na neno, mofimu hizo huitwa mofimu huru au mofimu za kilekisika. Mofimu hizi husimama zenyewe bila kutegemea mofimu nyingine na huwa na maana kamili.
AINA ZA MOFIMU
Mofimu zinaweza zikagawanywa katika makundi mawili kwa misingi ya kikazi yaani mofimu za kileksika na mofimu zakisarufi. Pia zinaweza kugawanywa katika makundi mawili kwa msingi wa kimuundo na kupata mofimu huru na mofimu tegemezi.
1. MOFIMU HURU (Mofimu sabili/mofimu za kileksika)
Hizi ni mofimu ambazo husimama zenyewe zinaumbo dogo zaidi bila kupoteza maana. Aina hiyo ya mofimu hujitokeza katika aina mbali mbali za maneno;
Mfano baba, Mama, kaka, na winnie ni nomino
-chafu, bovu, fupi, zuri na tamu ni vivumishi.
-Hata, lakini, kama, mpaka, au- viunganishi
-Arifu, tafiti, samehe- vitenzi
Mofimu zote huru huwa na kazi ya kileksika
2. MOFIMU TEGEMEZI
Hizi ni mofimu ambazo haziwezi kusimama ili kukamilisha dhana iliyokusudiwa. Mofimu tegemezi hujumuisha mofimu awali, mzizi, na mofimu tamati.Mpangilio wa
mofimu hizo au mfungamano wa mofimu hizo huunda neno. Mofimu hutumika katika kuunda maneno
N.B Mofimu tegemezi zinapofungana huunda neno tegemezi, mfano: a – na - som – a anasoma, nam – pend – a – nampenda
Mofimu huru huunda neno huru mfano, Baba, mama starehe, jaribu n.k Mfungamano wa mofimu huru na mofimu tegemezi hujenga neno changamano. Mfano; mw – ana – nchi
Mw – ana – anga



Popular posts from this blog

FASIHI KWA UJUMLA NADHARIA YA FASIHI SANAA Sanaa ni uzuri unaojitokeza katika umbo lililosanifu umbo ambalo msanii hulitumia katika kufikishia ujumbe aliokusudia kwa jamii / hadhira. AINA ZA SANAA a) Sanaa za ghibu (muziki) Inategemea na matumizi ya ala za muziki (vifaa, sauti) uzuri wa umbo la sanaa ya muziki upo katika kusikia. Sanaa hii hailazimishi fanani (msanii) na hadhira kuwepo mahali pamoja kwa wakati mmoja. Mtunzi hufanya kazi kwa wakati wake na hadhira husikiliza kwa wakati wake. b) Sanaa za ufundi Sanaa hizi hutokana na kazi za mikono. (Mfano: uchoraji, ususi, ufinyanzi, uchongaji, uhunzi, utalizi/udalizi n.k.) Mfano; - uchoraji hutegemea sana kuwepo kwa kalamu, karatasi, kitambaa, brashi, rangi n.k. uchongaji huhitaji mundu, gogo, tupa, n.k. Uzuri wa umbo na sanaa za ufundi upo katika kuona. Sanaa hii hailazimishi fanani na hadhira kuwepo mahali pamoja kwa wakati mmoja. c) Sanaa za maonesho Ni kazi mbalimbali za Sanaa ambazo hutegemea utendaji (mfa...
Read more
MAENDELEO YA FASIHI SIMULIZI UWASILISHAJI NA UENEZAJI WA KAZI ZA FASIHI SIMULIZI FASIHI SIMULIZI: Fasihi simulizi ni sanaa ambayo hutumia mazungumzo na matendo katika kuwasilisha ujumbe Fulani kwa watazamaji au wasikilizaji. Mazungumzo hayo huweza kuwa ya kuimbwa kutendwa au kuzungumzwa, Aina hii ya fasihi imepokelewa kutoka kizazi kimoja hadi kingine kwa njia ya mdomo. Msimulizi katika fasihi simulizi mbali na kutumia mdomo wake hutumia viungo vyake vya mwili kama mikono, miguu, ishara mbalimbali katika uso wake na hata kupandisha na kushusha sauti yake. Kwa ujumla anaweza kutumia mwili wake mzima katika kuwasilisha na kufanikisha ujumbe wake kwa hadhira yake ambayo huwa ana kwa ana. Isotoshe anafaulu katika kutoa picha halisi ya dhana anayotaka kuiwasilisha kama ni ya huzuni, furaha, kuchekesha n.k. Zaidi ya kusimulia, kuimba na kuigiza msanii wa fasihi simulizi huwa na nafasi ya kushirikisha hadhira yake kama wahusika katika sanaa yake. Anaweza kutimiza hayo kwa kumfanya mshiri...
Read more
MAENDELEO YA KISWAHILI ASILI YA LUGHA YA KISWAHILI Neno asili lina maana kuwa jinsi kitu au jambo lilivyotokea au lilivyoanza na tunapozungumzia asili ya lugha ya Kiswahili ina maanisha tunachunguza namna lugha hiyo ilivyoanza. Wataalamu mbalimbali wa lugha wamefanya uchunguzi juu ya asili ya lugha ya Kiswahili. Uchunguzi huo umejenga nadharia mbalimbali zinazoelezea chimbuko la lugha ya Kiswahili. Kwa ujumla historia kuhusu asili ya lugha ya Kiswahili ina matatizo mengi na ndiyo maana kuna nadharia mbalimbali zinazoelezea juu ya asili ya lugha ya Kiswahili. Miongoni mwa matatizo yanayoikabili historia ya Kiswahili ni pamoja na: Hakuna uthibitisho kamili juu ya nadharia zinaelezea asili ya lugha ya Kiswahili na kuenea kwake. Uchunguzi wa asili ya Kiswahili ulifanywa na wataalamu wa kizungu ambao waliandika historia ya Kiswahili jinsi walivyoelewa wao baada ya kupata ushahidi kidogo tu. Wazawa hawakushirikishwa ipasavyo katika uchunguzi wa lugha ya Kiswahili. Hapakuwa na k...
Read more
VIAMBISHI Baadhi ya watu huchanganya dhana ya viambishi na dhana ya mofimu. Lakini ukweli ni kwamba mofimu na viambishi ni dhana mbili tofauti zenye mabwiano Fulani pia. Kwa ujumla viambishi vyote ni mofimu na mofimu zote ni viambishi SWALI: VIAMBISHI NI NINI? Viambishi ni mofimu zinazoandikwa kwenye mizizi wa neno ili kukamilisha muundo wa neno husika. Katika lugha ya Kiswahili viambishi vinaweza kuandikwa kabla ya mzizi wa neno na baada ya mzizi wa neno. kwa hiyo katika lugha ya kiswahili viambishi hutokea kabla ya mzizi wa neno na baada ya mzizi wa neno AINA ZA VIAMBISHI Lugha ya Kiswahili ina viambishi vya aina mbili VIAMBISHI AWALI/TANGULIZI Hivi ni viambishi ambavyo hutokea mwanzoni mwa mzizi wa neno na huwa ni vya aina mbalimbali A.Viambishi idadi /ngeli Viambishi hivi hupatikana mwanzoni mwa majina vivumishi kwa lengo la kuonesha idadi yaani wingi na umoja, Mfano : M – cheshi wa –zuri M – tu wa - tu Ki – ti vi-ti ...
Read more
AINA ZA SENTENSI Kuna aina kuu nne za sentensi Sentensi changamano Sentensi sahili/ huru. 3. Sentensi shurutia Sentensi Ambatano 1.SENTENSI SAHILI/HURU Hii ni aina ya sentensi ambayo hutawaliwa na kishazi huru. Kishazi hicho kinaweza kuwa kifungu tenzi kimoja ambacho kinaweza kuwa na kitenzi kikuu au kitenzi kisaidizi na kitenzi kikuu au kitenzi kishirikishi na shamirisho Mfano: Juma ni mzembe Juma alikuwa mzembe sana Mwalimu alikuwa nafundihsa darasani MIUNDO YA SENTENSI HURU /SAHILI Muundo wa kitenzi kikuu peke yake (tawaliwa) Mfano: Wanacheza Alinipiga Wanasoma i.Muundo wa kitenzi kikuu peke yake (tawaliwa) Mfano: Wanacheza Alinipiga Wanasoma ii.Muundo wa kitenzi na kitenzi kikuu Mfano: Alikuwa anasoma Walikuwa wanataka kufundishwa ii Muundo wa kirai na kirai kitenzi Mfano; Mwalimu anafundisha Wanafunzi wanamsikiliza iii. Muundo wa virai vite...
Read more
UTUMIZI WA LUGHA Matumizi ya lugha ni namna yakutumia lugha kulingana na mila, desturi na taratibu zilizopo katika jamii husika. Ni jinsi ambavyo mzungumzaji anatunza lugha kwa kuzingatia uhusiano wake na yule anayezungumza naye. Matumizi ya lugha hutegemea mambo kadhaa Kama vile: Uhusiano baina ya wazungumzaji. -Mada inayozungumzwa -Mazingira waliyomo wazungumzaji n.k Umuhimu wa matumizi ya lugha Kuwasaidia watumiaji wa lugha kutumia lugha kwa ufasaha Kumsadia mzungumzaji kuweza kutambua kutofautiana na kutumia mitindo mbalimbali ya lugha MTINDO WA LUGHA Mtindo wa lugha ni mabadiliko yanayojitokeza katika kutumia lugha mabadiliko ya lugha katika mitindo mbalimbali yaani mitindo mbalimbali ya lugha. Kwa kawaida mtindo wa lugha / mabadiliko katika kutumia lugha ndiyo inayomwongoza mzungumzaji katika kuelewa maneno na mitindo ya tungo, Matumizi katika lugha hutawaliwa na mambo ya...
Read more
NOMINO /MAJINA (N) Majina ni aina ya maneno ambayo hutaja vitu, viumbe, hali au matendo ili kuviainisha na kuvitofautisha na vitu vingine. Mfano: Winnie, Werevu, Wema, Lulu, Mtu, Ubungo, Mungu na n.k AINA ZA MAJINA a.Majina ya kawaida Majina haya yanataja viumbe kama vile wanyama, miti, watu, ndege, wadudu. Majina yote hayo yanapoandikwa huanza kwa herufi ndogo kama yanatokea katikati ya sentensi au tungo. N:B Majina hayo sio maalumu kwa vitu Fulani tu bali kwa vitu mbalimbali. b. Majina ya Pekee. Haya ni majina maalumu kwa watu au mahali ambaye huonesha upekee kwa watu,mahali au vitu, Majina haya hujumuisha majina binafsi ya watu na majina ya mahali. Mfano: Marcus, Halima, James, Abel, Fredy, Anna Ubungo, Manzese, Tanzania, Uingereza, Africa N: B Majina hayo yanapoandikwa huanza kwa herufi kubwa C. Majina ya jamii. Haya ni majina ambayo yanataja vitu au watu wakiwa katika makundi au mafungu japo huwa majina hayo yapo katika hali ya umoja. Mfano,...
Read more
KUBAINISHA MOFIMU Kubainisha mofimu ni kuligawa neno katika mofimu zinazolijenga neno na kueleza kazi za kila mofimu ubabaishaji huo wa mofimu hufuata hatua zifuatazo 1. Kutambua aina ya neno – Yaani kama neno hilo ni tegemezi au neno changamano, Neno huru huundwa na mofimu huru na neno tegemezi huundwa na mofimu tegemezi na neno changamano huundwa na moja huru na mengine tegemezi N: B Neno huru huwa halivunjwi vunjwi kwani huundwa na mofimu huru 2. Kulitenga neno na kulivunja vunja katika mofimu zinazojenga neno hilo yaani hujenga mofimu awali, mzizi na mofimu tamati. N: B Mofimu awali, mzizi na mofimu tamati hupatikana katika maneno tegemezi na maneno changamano 3. Kueleza kazi ya kila mofimu Mfano: Bainisha mofimu katika maneno yafuatayo Hatukupendi Hili ni neno tegemezi ii. 1- Mofimu awali kianzishi, nafsi ya kwanza wingi 2 - Mofimu awali rejeshi kwa mtendwa 3 - Mofimu awali rejeshi kwa mtenda 4 - Mofimu mzizi 5 ...
Read more
UTUNGAJI Maana ya utungaji Utungaji ni pato la akili ya mtu binafsi ambayo hurejeshwa kwa fani kama vile macho, ushairi, tamthiliya au hadithi. Utungaji ni kitendo cha kuyatoa mawazo ubongoni, kuyakusanya na kisha kuyadhihirisha kwa kuyaandika au kuyazungumza. Ni kitendo cha kuunda hoja na kuyapanga katika mtiririko unaofaa katika lugha kwa lengo la kufikisha ujumbe kwa jamii husika. SIFA ZA MTUNGAJI Mtunzi analazimika kuelewa kikamilifu mada inayoshughulikiwa. Mtungaji lazima azingatie kanuni na taratibu za uandishi. Mtungaji anatakiwa kuzingatia mpango mzuri na wenye mantiki wa mawazo kutoka mwanzoni hadi mwishoni. Mtungaji anapaswa kuwa na msamiati wa kutosha ili kumwezesha kutumia lugha bora, sanifu, na fasaha. Mtunzi anapaswa kuzingatia sarufi ya lugha anayoitumia. Mtunzi anapaswa kujali nyakati zinazofaa. Mtunzi anapaswa kuwa na uwezo wa kutosha wa kuhusisha yanayoelezwa na hali halisi ilivyo katika j...
Read more