Skip to main content




VIAMBISHI
Baadhi ya watu huchanganya dhana ya viambishi na dhana ya mofimu. Lakini ukweli ni kwamba mofimu na viambishi ni dhana mbili tofauti zenye mabwiano Fulani pia. Kwa ujumla viambishi vyote ni mofimu na mofimu zote ni viambishi
SWALI: VIAMBISHI NI NINI?
Viambishi ni mofimu zinazoandikwa kwenye mizizi wa neno ili kukamilisha muundo wa neno husika. Katika lugha ya Kiswahili viambishi vinaweza kuandikwa kabla ya mzizi wa neno na baada ya mzizi wa neno.
kwa hiyo katika lugha ya kiswahili viambishi hutokea kabla ya mzizi wa neno na baada ya mzizi wa neno
AINA ZA VIAMBISHI
Lugha ya Kiswahili ina viambishi vya aina mbili
VIAMBISHI AWALI/TANGULIZI
Hivi ni viambishi ambavyo hutokea mwanzoni mwa mzizi wa neno na huwa ni vya aina mbalimbali
A.Viambishi idadi /ngeli
Viambishi hivi hupatikana mwanzoni mwa majina vivumishi kwa lengo la kuonesha idadi yaani wingi na umoja, Mfano :
M – cheshi wa –zuri
M – tu wa - tu
Ki – ti vi-ti
m- ti mi - ti


N:B Wakati mwingine katika majina na vivumishi huweza kuandikwa, viambishi ambavyo hudokeza ukubwa wa nomino na vivumishi. Hivyo wakati mwingine majina na vivumishi huandikwa viambishi ambavyo hudondokea udogo wa majina na vivumishi.


Mfano: ji – tu ma – jitu
Ju –mba ma – jumba
Ki - toto vitoto
Ki –vulana vi – vulana
Ki – zuri vi – zuri


B. Viambishi awali vya ukanushi
Viambishi vya ukanushi kwa kawaida huwekwa mwanzoni mwa vitenzi ili kukanusha vitenzi husika. Viambishi ambavyo huandikwa katika vitenzi vya lugha ya Kiswahili ili kuonesha ukanushi wa tendo ni viambishi,
“Si” “ha” na “bu”


Kiambishi “ha” hutumika kukanzisha kitenzi kilichofanywa na nafsi ya kwanza wingi nafsi ya pili wingi na nafsi ya tatu katika umoja na wingi. Katika nafsi ya pili hutumika alomofu “ku” ambayo hukanusha nafsi ya pili umoja


Mfano: ni - na --- imba ---si ---imbi
U – na – imba – hu – imbi
Tu - na –imba --- ha –tu --- imbi
m- na – imba – ha -- mu--- imbi
wa ---na – imba --- ha ---wa –imbi


C. Viambishi vipatanishi / nafsi
Hivi ni viambishi ambavyo huwekwa kabla ya mzizi wa kitenzi na kubadilika kutegemeana na aina ya neno linalopatanishwa na kitenzi husika, kazi ya viambishi hivi ni kuonesha nafsi.
Mfano;
Ni – nasoma tunasoma
A - nasoma m – mnasoma
U- nasoma wa – nasoma


Viambishi vya njeo /wakati
Kiambishi cha njeo ni kiambishi ambacho huwekwa katika kitenzi ili kuwakilisha muda ambapo tendo husika limetendeka. Mfano tendo kama limefanyika wakati uliopita huwakilishwa na kiambishi (-li-) katika uyakinishi na kiambishi (-ku) tendo hilo linapokanushwa


Ni- li—soma Si – ku - soma
U – li- soma hu – ku - soma
A – li- soma ha – ku-soma
Tu – li – soma hatu-ku-soma
M-li – soma ham-ku-soma
Wa – li- soma hawa-ku-soma


Viambishi vya hali
Hivi ni viambishi ambavyo huwekwa kabla ya mzizi ambavyo hutumika kuonesha muda au kipindi maalum ambao tendo, lilifanyika viambishi vya hali hueleza kama tendo linaendelea kufanyika kama hufanyika mara kwa mara kama limemalizika kufanyika


Hali ya kuendelea kwa tendo
Hali ya kuendelea kwa tendo huwakilishwa na kiambishi (-na-) ambacho huwekwa kabla ya mzizi wa kitenzi
Mfano ni - na – imba
Tu – na-imba
U-na-imba
M-na-imba
A-na-imba
Wa-na-imba


Hali timilifu


Hali hii huwakilishwa na kiambishi”me” katika uyakinishi na kiambishi “ja” katika ukanushi. Mfano:


Ni – na-soma Si – ja- soma
Tu-me-soma hatu-ja-soma
M-me-soma ham-ja-soma
A-me-soma ha-ja-soma
Wa-me-soma hawa – ja-soma


Hali ya mazoea


Hali ya mazoea huwakilishwa na kiambishi (-hu-)
Mfano: hu – soma
hu – imba
hu –cheza
hu – cheza
hu- lala


Hali ya masharti


Hali ya masharti huwakilishwa na viambishi (-ki-) (-nge-)
Mfano: kiambishi (-ki-) hudokeza uwezekano
Tu- Ki-shinda – tukishinda tutafurahi
A-ki-ja – akija nitamwambia
Kiambishi (-nge-) hudokeza matumaini kidogo
A-nge-nilipa-Juma pesa yangu ningenunua gari.
Kiambishi (-ngali-) hudokeza kutokua na matumaini yeyote au kuwepo kwa matumaini kidogo kuliko yale yanayodokezwa na kiambishi (-nge-); mfano ningalijua kua nitafeli mtihani ningalisoma kwa bidii.


Viambishi vya mtenda
Hivi ni viambishi ambavyo hurejesha tendo kwa nomino ya mtenda, viambishi hivi hutegemea aina ya nomino inayorejeshewa
Mfano: ali – ye – piga
Uli-o-vuna
Vili-vyo-anguka


g.Viambishi vya urejeshi kwa mtendwa (yambwa)
Hivi ni viambishi ambavyo hurejesha tendo kwa nomino ya mtendwa wa jambo
Mfano: ali – ye-pigwa
Ali – o- vunjwa
Vili – vyo – angushwa


h. Viambishi virejeshi kwa mtendewa (kiambishi yambiwa)
Hivi ni viambishi ambavyo hurejesha tendo kwa nomino ya mtendwa jambo
Mfano: ali – ye-somewa
Viambishi vya urejeshi wa kujitendea
Hivi ni viambishi ambavyo hutokea kabla ya mzizi wa kitenzi na huwakilishwa na kiambishi (-ji-) ya kujitendea ambavyo hutumika katika umoja na wingi na pia katika uyakinishi na ukanushi


Mfano: nili – ji-somea siku – ji- somea
Nime- ji-kata sija-ji-kata
Nina-ji-somea si – ji-somei
Ana-ji-somea ha-ji-somei
Una-ji-somea ha-ji-somei
Tun-ji-somea hatu-ji-somei
Tuta-ji-somea hatuta-ji-somea
Mta-ji-somea hamta-ji-somea
Wali-ji-somea hawaku-ji-somea






VIAMBISHI KATI


Viambishi kati ni viambishi ambavyo hupachikwa ndani ya mzizi wa neno na hivyo kuukata mzizi katika sehemu kuu mbili (2)
N.B; Viambishi kati huwepo katika lugha ya Kiswahili kwa sababu maneno ya lugha ya Kiswahili kwa tabia yake hawaruhusu upachikaji wa viambishi kati ya mzizi, viambishi hivi hutokea katika lugha nyingine mfano kiebrania.


VIAMBISHI TAMATI
Hivi ni viambishi ambavyo huiweka baada ya mzizi wa neno. Navyo ni vya aina kuu mbili (2)


(a) Viambishi tamati maana
(b) Viambishi tamati vijenzi


Viambishi tamati maana
Viambishi tamati maana ni viambishi ambavyo hukamilisha maana ya neno. Viambishi hivi huwa haviadhiri maana ya awali ya neno yaani havijengi dhana mpya katika neno
Mfano: a-na-som-a
Tend –a
Kata –a
Kat –a




Viambishi tamati vijenzi
Hivi ni viambishi ambavyo hujitokeza mwishoni mwa mzizi wa neno ili kujenga dhana mpya
Mfano: piga – pig -o
Mcheza – Mcheza-ji
Soma – som -a


Viambishi tamati hufanya kazi mbalimbali kama vile kudokeza kauli mbalimbali za vitenzi


i. Kauli ya kutenda
Hii ni kauli ambayo hueleza jambo lililotendwa na mtenda. Viambishi ambavyo hubainisha kauli ya kutenda ni viambishi tamati maana ambavyo huwa ni vimalizio vya mzizi wa kitenzi
Mfano gand – a
Pig – a
Som –a


ii.Kauli ya kutendwa
Kauli hii hueleza kuwa mtu, watu au vitu Fulani vimetendwa jambo Fulani, Alomofu ambazo huwakilisha kauli ya kutendwa ni (-wa) (-liw) (-lew-)
Mfano: pig – w-a
Sem – w-a
Chom- w-a
O – lew – a
Vu – liw – a
Ambi – w-a


iii.Kauli ya kutendewa
Kauli hii huonesha kuwa mtu Fulani ametenda kwa niaba ya mtu mwingine, Alomofu ambazo hutumiwa kuonesha kauli ya kutendewa ni (-iw-), (ew-) (-liw-) (-lew-)
Mfano: lim – iw-a
Chez-ew-a
Som-ew-a
Kimbi-liw-a
Zo-lew-a
Va-liw-a
Chomo-lew-a


IV. Kauli ya kutendea


Kauli hii huonesha kuwa tendo limefanyika kwa manufaa, kwa niaba au kwa faida ya mtu mwingine alomofu za kauli ya kutendea ni (i) (-e-) (-li-) (-)


Mfano: pig – i-a


Lal – i-a


Ruk-i-a


Chez-e-a


Zo-le-a


o-le-a


V. Kauli ya kutendesha


Kauli hii huonesha wababaishaji ambao huwezakuwa na mhusika au wahusika Fulani wanaosababisha kufanyika kwa tendo la mhusika na wahusika wengine. Kauli hii huonesha mtu fulani wanavyosababisha kufanyika kwa tendo kwa mhusika na wahusika wengine. Kauli hii huonesha mtu Fulani anamsababishia mtu mwingine kufanya jambo Fulani za utendaji (-ish) (esh-) (-lish) (-lesh-) (sh) na (-z)


Mfano : imb – ish –a


Kimbi – z –a


Tembe – z-a


Pit – ish –a


ru – sh –a


VI. kauli ya kutendesha (usababishaji)


Ni kauli ya wasababishi ambao huwezakuwa ama mhusika au wahusika Fulani wanaosababisha kufanyika kwa tendo kwa mhusika au wahusika wengine. Kauli hii huonesha mtu fulani ana msababisha mtu mwingine kufanya jambo Fulani.


Og – esh –a


Zo-lesh-a


Ka-lish – a


Va-lish-a


Shon-esh-a


Som-esh-a


Chem-sh -a


Vii. Kauli ya kutendana


Kauli hii huonesha wahusika Fulani kuhusika na tendo Fulani ambapo mhusika wa kwanza anamtenda mhusika wa pili, lakini pia mhusika wa pili ana mtendea mhusika wa kwanza katika jambo hilo hilo.


Adhari ya tendo linalofanyika huwa kwa pande zote mbili yaani mtu wa kwanza na mtu wa pili. Kauli hii hudhihirishwa na kiambishi (-an-) ambacho hutokea baada ya mzizi wa kitenzi.


Mfano: pend – an-a


Suk – an –a


Sukum – an –a


Sem – an – a


Ruki – an –a


Viii. Kauli ya kutendeana


Kauli hii huhusisha tendo linalofanywa na watu wawili ambapo mhusika wa kwanza anafanya tendo Fulani wka mambo ya mhusika wa pili na muhusika wa pili anafanya tendo hilo hilo kwa niaba ya muhusika wa kwanza. Kiambishi kinachodhihirisha kauli hii ni (-an-) ambayo hutokea kati ya kiambishi kinachofuata baada ya mzizi wa kitenzi na kiambishi tamati maana


Mfano: suk – i – an –a


Sem-e-an-a


Som-e-an –a


Zo-le-an-a


Va-li-an-a


O-le-an-a


ix. Kauli ya kutendana (kufungamana)


Hili ni kauli ambayo hurejelea hali, ambapo watu au kitu hukaa pamoja kwa muda mrefu. Mofimu ya kauli hii katika lugha ya Kiswahili ni (-am-) ambayo hujitokeza katika vitenzi vichache


Ung – am-a


Ach – am –a


x. Kauli ya kutendwa


Hi ni kauli ambayo huonesha kinyume cha tendo. Na kauli hii hudhihirishwa na kiambishi (-o) na (-u-)


Mfano: umb – u –a


Teg – u – a


Chom – o –a


Kunj – u-a


Pang – u –a









Xi Kauli ya kutendana (kishikanishi)


Hii ni kauli inayoonesha mshikamano yaani tendo la kufanya watu au vitu kushikana na mofimu inayodhihirisha kauli hi ni (-at-)


Mfano:Pak-at-a


Kam-at-a


Fumb – at – a


SHINA NA MZIZI


Mzizi /kiini ni sehemu ya neno inayobakia baada ya kuondoa aina zote za viambishi yaani viambishi vya awali vyote na viambishi tamati vyote.


Mzizi ni sehemu ya muhimu ambayo hubeba maana ya msingi katika neno







AINA YA MZIZI


Kuna aina kuu mbili (2) za mzizi


Mzizi fungo/tegemezi


Huu ni mzizi ambao hauwezi kujitegemea yaani huwezikusimama peke yake kama neno na kuleta maana


Mfano: som — a


Chom – a


Pend -a


(a) (chom-), ( som) na (pend-) ni mzizi tegemezi ambayo haiwezi kusimama yenyewe bila kuleta maana






Mzizi huru/sahihi


Huu ni mzizi ambao unaweza kusimama peke yake kama neno na kuleta maana.


Mfano: Jembe


Ng’ombe


Winnie


Marcus


Abel


Concepta






Shina ni nini?


Shina ni sehemu ya neno (mzizi asilimia waneno) ambayo hufungamanishwana irabu mwishoni isiyokuwa na maana maalum kisaruji


Mfano: Neno shina


Mtoto toto


Wanacheza Cheza


AINA ZA MASHINA


Shina sahili /huru


Hili ni shina ambalo huundwa na mofimu moja tu ambayo pia huwa ni mzizi wa neno. Mfano ng’ombe, kuni, tafiti






Shina changamano


Ni shina ambalo huundwa na mzizi pamoja na kiambisi mwishoni, Mfano cheza soma, na kimbia.






Shina ambatani/ ambatana


Hili ni shina ambalo linaundwa na mofimu mbili ambazo zote huwa ni mzizi


Mfano: mwana + nchi


Pima + Maji






NB: Katika lugha ya Kiswahili wakati mwingine hulingana na mzizi na mofimu. Kulingana kwa dhana hizo hakuna maana kwamba dhana hizo ni sawa.






DHANA YA MOFU






Dhana ya mofu inafafanuliwa na wataalamu mbalimbali wa sarufi kama ifuatavyo;


Mtaalamu (Nick 1949) anafafanua mofu kuwa ni umbo la neno ambalo huwakilisha mofimu na ambalo hudhihirika kifonolojia na kiothografia.


Mofimu ambazo elementi dhahania, huwakilishwa na mofu ambazo hudhihirika kifanolojia zikiwa na sauti za kutamkwa, au kiothografia zikiwa ni alama za kuandikwa.





TUKI (1990) wanafafanua kuwa mofu ni kipashio cha kimofolojia kiwakilichasho mofimu


marealle (1978) anafafanua kuwa mofu ni vipande vya neno ambavyo husitiri mofimu. Kila mofu inamaana Fulani, Vipande hivyo vya maneno huwa na maana maalum katika kila neno hutegemeana na jinsi lilivyotumia.






N.B: Kutokana na maana hizo tatu za mofu tunapata mambo ya msingi kabisa ambayo hutumika kupambanua na dhana ya mofu. Pia kutokana na maana hizi tatu tunapata sifa za msingi zinazotumika kupambanua dhana ya mofu.






SIFA ZA MOFU


Mofu ni sehemu halisi ya neno


Mofu ni maumbo halisi ya maneno ambayo hutamkwa na watu wanapozungumza au kuandikwa, Kwa hiyo mofu ni umbo halisi ambalo linaweza kusikika linapotamkwa na linaweza kuonekana kwa macho ijapokua limeandikwa.


Mofu hudhihirika kifonolojia na kiathografia


Mofu ni umbo halisi la neno na kwa kuwani ni umbo halisi la neno basi mofu hudhihirika kifonolojia zinapotamkwa na kimaandishi zinapoandikwa.


Mofu huwakilisha maana


Kila mofu huwakilisha maana Fulani, Neno lolote lile katika lugha yoyote ile litakuwa na maana,


Maana hiyo huwa imesitiriwa katika mofu zinazolijenga neno hilo.


Hii ina maana kuwa kila neno lenye maana Fulani lazima maana hiyo itakuwa imewakilishwa na mofu Fulani. Pia hakuna neno lolote katika lugha yoyote ambalo litakauwa ni neno lenye maana bila kuwa na mofu angalau moja.


Mofu ni kipashio kidogo kabisa cha neno


Mofu ndiyo sehemu ndogo kabisa katika neno ambayo hubeba maana na sehemu hiyo haiwezi kugawanyika katika sehemu ndogo zaidi zilizo na maana. Mofu ni umbo ambalo ni kubwa kuliko fonimu lakini ni dogo katika neno.


N.B: Lakini katika lugha ya Kiswahili wakati mwingine mofu hulingana na neno. Mofu ni vile viambishi mbalimbali ambavyo huwa vinawekwa kwenye mzizi wa neno pamoja na mzizi wenyewe. Kila kiambishi cha neno pamoja na mzizi wenyewe.Kila kiambishi cha neno ni mofu na mzizi wa neno pia ni mofu. Mfano:





Mofu huainishwa kwa kutumia vigezo vikuu viwili


Kigezo cha maana yaani maana zinazowakilishwa mofu
Kigezo cha mofolojia ya mofu


Kwa kutumia kigezo cha maana kuna aina tatu (3) za mofu


Mofu huru
Mofu funge
Mofu tata


Kwa kutumia kigezo cha mofolojia kuna aina kuu tatu (3) za mofu


Mofu changamano
Mofu funge
Mofu tata


Kwa kutumia kigezo cha mofolojia kuna aina kuu tatu (3) za mofu


Mofu changamano
Mofu mzizi
Mofu kopa






MOFU HURU


Mofu huru ni mofu ambazo zinaweza kukaa zenyewe kama maneno yenye maana inayoeleweka bila kusaidiwa na mofu nyingine,


Mfano: Nomino (kaka) (paka) sungura)


Vivumishi (safi) (udhaifu)(hodari) Imara) Zuri


Vielezi ((Haraka) (Juzi) Leo


Vitenzi (afiti) Samohe) Ariful)


Viunganishi (halafu) (pia) (ila)


II. MOFU FUNGE


Hizi ni mofu ambazo haziwezi kutumika peke yake kama neno kamili bali hutumika kama kiambishi ambacho huambatana na mofu nyingine ili kukamilisha neno


Mofu funge inasifa mahususi


Haiwezi kusimama peke yake ikajitegemea kwa kawaida
Kwa kawaida mofu funge ni mofu tegemezi hivyo ni lazima iambatane na angalau mofu nyingine moja ili iweze kujitosheleza kimaana. Baadhi ya wanaisimu huiita mofu tegemezi
Maana ya mofu funge hutegemea muktadha wa mofu kimahusiano na mofu nyingine. Mofu tegemezi kazi zake huwa zimefungwa kwenye muktadha maalumu na zinapoondolewa kwenye muktadha huo hukosa maana na ni vigumu kujua bila kuweka katika muktadha wa neno.


Mfano; Kula – (ku) + (l) + (a)


Kunjwa – (ku) (nyw) + (a)


Mpe – (m) + (pe)


Sikusoma – (si) + (ku) + (som) +(a)


Mofu hizi ni mofu tegemezi kwa sababu haziwi wazi kusimama zenyewe






III. MOFU TATA


Hizi ni mofu ambazo huwa na maana zaidi ya moja na hivyo husababisha tungo kueleweka kwa namna zaidi ya moja


Mfano: Juma alimpiga John mpira


Juma alimpiga mpira kwa kuelekezakwa John
Juma alitumia mpira kama kifaa cha kumpigia Johari
Juma alipiga mpira kwa niaba ya John
Juma alimpiga John kwa sababu ya mpira


Maana hizi nne zimesababishwa na mofimu tata (-i-) Ambayo inajitokezakatika sentensi alimpigia






IV MOFU CHANGAMANO


Hizi ni mofu ambazo huundwa angalau na mashina au mizizi miwili ya neno ambayo katika mazingira na kila mmoja hujitegemea,


Mfano: Kiona mbali Mofolojia ya neno hili ina uweo kutazamwa kwa namna kuu mbili


Namna ya kwanza: linaweza kutazamwa kama neno lenye mofu tatu (3)


(ki-) + (on-) + (-a-) + (mbali)


Linaweza kutazamwa kama neno lenye mofu tatu (3)


(ki-) + (-on-) + (-mbali-)


(ki-) + (-onambali)


Katika neno kuona mbali kuna mizizi miwili, linaweza kutazamwa kama neno moja lenye mzizi mmoja





(-onambali) hii ni mofu changamano kwa sababu huundwa na mizizi miwili ambayo katika mazingira mengine inaweza kutenganishwa na kila mzizi kujitenga enyewe.


V. MOFU KAPA


Hizi ni mofu za kipekee ambazo hazina umbo hazitamkwi tunapozungumza wala haziandikiwi tunapoandika, wala hazionekani kabisa katika neno lakini athari za nafuu hizo huwa miongoni mwa wazungumzaji.






NB: Ingawa mofu kapa hazitamkwi wala kuandikwa, hazisikiki wala kuonekan kwa macho lakini maana zake huwa zipo na tunazipata zinapotumika katika maneno ; kwa mfano tukichunguza maumbo ya umoja na wingi katika majina ya Kiswahili, Majina hayo yanaweza yakagawanywa katika makundi mawili (2)






Ni majina yenye maumbo dhahiri ya umoja na wingi


Mfano m – pira mi – pira


m-ti mi –ti


ki – ti vi – ti

ALOMOFU.
Alomofu ni maumbo zaidi au maumbo tofauti ambayo huwakilisha mofimu moja kisarufi ambayo hufanya kazi moja kisarufi, alomofu hutokea mazingira maalum baadhi ya mazingira hutabirika mengine hayatabiriki kabisa. Alomofu kwa kawaida hubadili maana ya neno.

UTOKEAJI WA ALOMOFU
Mazingira ya kifonolojia (matamshi)

Mfano: Mtu anaposikia neno “funguo” anajua ni zaidi ya moja.
vi. MOFU MZIZI
Mofu mzizi ni kiini cha neno. Mofu mzizi ndio hubeba maana ya msingi katika neno. Mofu huwa haibadiliki neno linapoandikwa mofu nyingine
Mfano;(u) +(Funguo) na (wa) + (toto)
Funguo na toto ni mofu mzizi


N:B Uainishaji wa aina hizo za mofu huzingatia maana zinawakilishwa na mofu na kigezo kwa kigezo cha kimofolojia.
TUNGO
Neno tungo hutokana na kitenzi tunga, Wanasema hufasiri kuwa tungo ni matokeo ya kuweka na kupanga pamoja vipashio vidogo ili kujenga vipashio vikubwa zaidi katika lugha. Katika sarufi tungo ndogo kuliko tungo nyingine za neno ambalo huundwa kutokana na kuwekwa pamoja mofimu kuwa tungo kubwa kuliko nyingine zote ni tungo.
AINA ZA TUNGO
Katika lugha ya Kiswahili kuna aina kuu nne za tungo ambazo huainishaji wake au mpangilio wake unazingatia hali ya tungo. Tungo hizo hupangwa kuanzia tungo ndogo hadi kubwa zaidi,
1. Tungo neno ambayo hujengwa na mofimu
2. Tungo kirai ambayo hujengwa na maneno
3. Tungo kishazi ambayo hujengwa na maneno au kirai
4. Tungo sentensi ambayo hujengwa na tungo kirai au kishazi
1. TUNGO NENO
Neno ni mkusanyiko wa silabi , au silabi hutamkwa au huandikiwa na kuleta maana
Mfano: Ng’ombe
Tafiti
Anatembea
Taifa


N:B : Neno hujengwa na mofimu moja au zaidi, Neno linalojengwa na mofimu moja huitwa neno sahili au huru na neno linalojengwa na mofimi zaidi ya moja huitwa neno changamoto. Maneno mengi katika lugha ya Kiswahili ni changamana,
AINA ZA MANENO
Wataalamu wa lugha ya Kiswahili wanatofautiana katika uainishaji wa aina za maneno. Wapo ambao wanaainisha aina saba (7) tu za maneno katika lugha ya Kiswahili na wengine huainisha aina nane (8) za aina za maneno. Wataalamu wanoainisha aina saba za maneno F. Mkwera (1978), Kapinga (1983) TUMI (1988) Mohamed (1986), Msamba na wanzake (1999) Kihore na wenzake (2001) wataalamu wengine wameainisha aina nane za maneno. MbundaMsokile (1992), J.S Mdee (1988), Ngullu R. (1999), Y. Rubanza (2003), MBadu (2000)

Wataalamu wanaoainisha aina nane za maneno hutofautisha dhana ya kiunganishi na kihisishi lakini wale wanaoainisha aina saba za maneno huona kuwa dhana hizo ni dhana mbili zinazofanana.

Popular posts from this blog

FASIHI KWA UJUMLA NADHARIA YA FASIHI SANAA Sanaa ni uzuri unaojitokeza katika umbo lililosanifu umbo ambalo msanii hulitumia katika kufikishia ujumbe aliokusudia kwa jamii / hadhira. AINA ZA SANAA a) Sanaa za ghibu (muziki) Inategemea na matumizi ya ala za muziki (vifaa, sauti) uzuri wa umbo la sanaa ya muziki upo katika kusikia. Sanaa hii hailazimishi fanani (msanii) na hadhira kuwepo mahali pamoja kwa wakati mmoja. Mtunzi hufanya kazi kwa wakati wake na hadhira husikiliza kwa wakati wake. b) Sanaa za ufundi Sanaa hizi hutokana na kazi za mikono. (Mfano: uchoraji, ususi, ufinyanzi, uchongaji, uhunzi, utalizi/udalizi n.k.) Mfano; - uchoraji hutegemea sana kuwepo kwa kalamu, karatasi, kitambaa, brashi, rangi n.k. uchongaji huhitaji mundu, gogo, tupa, n.k. Uzuri wa umbo na sanaa za ufundi upo katika kuona. Sanaa hii hailazimishi fanani na hadhira kuwepo mahali pamoja kwa wakati mmoja. c) Sanaa za maonesho Ni kazi mbalimbali za Sanaa ambazo hutegemea utendaji (mfa...
Read more
MAENDELEO YA FASIHI SIMULIZI UWASILISHAJI NA UENEZAJI WA KAZI ZA FASIHI SIMULIZI FASIHI SIMULIZI: Fasihi simulizi ni sanaa ambayo hutumia mazungumzo na matendo katika kuwasilisha ujumbe Fulani kwa watazamaji au wasikilizaji. Mazungumzo hayo huweza kuwa ya kuimbwa kutendwa au kuzungumzwa, Aina hii ya fasihi imepokelewa kutoka kizazi kimoja hadi kingine kwa njia ya mdomo. Msimulizi katika fasihi simulizi mbali na kutumia mdomo wake hutumia viungo vyake vya mwili kama mikono, miguu, ishara mbalimbali katika uso wake na hata kupandisha na kushusha sauti yake. Kwa ujumla anaweza kutumia mwili wake mzima katika kuwasilisha na kufanikisha ujumbe wake kwa hadhira yake ambayo huwa ana kwa ana. Isotoshe anafaulu katika kutoa picha halisi ya dhana anayotaka kuiwasilisha kama ni ya huzuni, furaha, kuchekesha n.k. Zaidi ya kusimulia, kuimba na kuigiza msanii wa fasihi simulizi huwa na nafasi ya kushirikisha hadhira yake kama wahusika katika sanaa yake. Anaweza kutimiza hayo kwa kumfanya mshiri...
Read more
MAENDELEO YA KISWAHILI ASILI YA LUGHA YA KISWAHILI Neno asili lina maana kuwa jinsi kitu au jambo lilivyotokea au lilivyoanza na tunapozungumzia asili ya lugha ya Kiswahili ina maanisha tunachunguza namna lugha hiyo ilivyoanza. Wataalamu mbalimbali wa lugha wamefanya uchunguzi juu ya asili ya lugha ya Kiswahili. Uchunguzi huo umejenga nadharia mbalimbali zinazoelezea chimbuko la lugha ya Kiswahili. Kwa ujumla historia kuhusu asili ya lugha ya Kiswahili ina matatizo mengi na ndiyo maana kuna nadharia mbalimbali zinazoelezea juu ya asili ya lugha ya Kiswahili. Miongoni mwa matatizo yanayoikabili historia ya Kiswahili ni pamoja na: Hakuna uthibitisho kamili juu ya nadharia zinaelezea asili ya lugha ya Kiswahili na kuenea kwake. Uchunguzi wa asili ya Kiswahili ulifanywa na wataalamu wa kizungu ambao waliandika historia ya Kiswahili jinsi walivyoelewa wao baada ya kupata ushahidi kidogo tu. Wazawa hawakushirikishwa ipasavyo katika uchunguzi wa lugha ya Kiswahili. Hapakuwa na k...
Read more
AINA ZA SENTENSI Kuna aina kuu nne za sentensi Sentensi changamano Sentensi sahili/ huru. 3. Sentensi shurutia Sentensi Ambatano 1.SENTENSI SAHILI/HURU Hii ni aina ya sentensi ambayo hutawaliwa na kishazi huru. Kishazi hicho kinaweza kuwa kifungu tenzi kimoja ambacho kinaweza kuwa na kitenzi kikuu au kitenzi kisaidizi na kitenzi kikuu au kitenzi kishirikishi na shamirisho Mfano: Juma ni mzembe Juma alikuwa mzembe sana Mwalimu alikuwa nafundihsa darasani MIUNDO YA SENTENSI HURU /SAHILI Muundo wa kitenzi kikuu peke yake (tawaliwa) Mfano: Wanacheza Alinipiga Wanasoma i.Muundo wa kitenzi kikuu peke yake (tawaliwa) Mfano: Wanacheza Alinipiga Wanasoma ii.Muundo wa kitenzi na kitenzi kikuu Mfano: Alikuwa anasoma Walikuwa wanataka kufundishwa ii Muundo wa kirai na kirai kitenzi Mfano; Mwalimu anafundisha Wanafunzi wanamsikiliza iii. Muundo wa virai vite...
Read more
UTUMIZI WA LUGHA Matumizi ya lugha ni namna yakutumia lugha kulingana na mila, desturi na taratibu zilizopo katika jamii husika. Ni jinsi ambavyo mzungumzaji anatunza lugha kwa kuzingatia uhusiano wake na yule anayezungumza naye. Matumizi ya lugha hutegemea mambo kadhaa Kama vile: Uhusiano baina ya wazungumzaji. -Mada inayozungumzwa -Mazingira waliyomo wazungumzaji n.k Umuhimu wa matumizi ya lugha Kuwasaidia watumiaji wa lugha kutumia lugha kwa ufasaha Kumsadia mzungumzaji kuweza kutambua kutofautiana na kutumia mitindo mbalimbali ya lugha MTINDO WA LUGHA Mtindo wa lugha ni mabadiliko yanayojitokeza katika kutumia lugha mabadiliko ya lugha katika mitindo mbalimbali yaani mitindo mbalimbali ya lugha. Kwa kawaida mtindo wa lugha / mabadiliko katika kutumia lugha ndiyo inayomwongoza mzungumzaji katika kuelewa maneno na mitindo ya tungo, Matumizi katika lugha hutawaliwa na mambo ya...
Read more
MATUMIZI YA SARUFI NADHARIA ZA SARUFI Dhana ya sarufi ya lugha imefafanuliwa na wataalamu mbalimbali wa sarufi. Mtaalamu James Salehe Mdee (1999) sarufi ya Kiswahili sekondari na vyuo anafafanua maana ya sarufi kuwa ni mfumo wa kanuni za lugha zinazomwezesha mzungumzaji kutunga sentensi sahihi na zenye kukubaliwa na wazawa wa lugha. Kanuni hizi hujitokeza katika lugha ya mzawa wa lugha inayohusika ambaye anaifahamu barabara lugha yake. Sarufi inajumuisha mfumo wa sauti maumbo ya maneno muundo na maana. Mtaalamu Mbundo Msokile (1992) na khamisi (1978) wanasema sarufi ni mfumo wa taratibu na kanuni zinazotawala matumizi sahihi ya matamshi, maumbo ya maneno, miundo ya tungo na maanda ya miundo ya lugha. Ni mfumo wa taratibu zinazomwezesha mzungumzaji wa lugha kutoa tungo sahihi na pia inamwezesha mtu yeyote anayezungumza kuelewa tungo zinazotolewa na mtu mwingine anayetuma lugha hiyo hiyo. F. Nkwera (1978) anasema sarufi ni utaratibu wa kanuni zinazomwezesha mzawa au mtumiaji ...
Read more
NOMINO /MAJINA (N) Majina ni aina ya maneno ambayo hutaja vitu, viumbe, hali au matendo ili kuviainisha na kuvitofautisha na vitu vingine. Mfano: Winnie, Werevu, Wema, Lulu, Mtu, Ubungo, Mungu na n.k AINA ZA MAJINA a.Majina ya kawaida Majina haya yanataja viumbe kama vile wanyama, miti, watu, ndege, wadudu. Majina yote hayo yanapoandikwa huanza kwa herufi ndogo kama yanatokea katikati ya sentensi au tungo. N:B Majina hayo sio maalumu kwa vitu Fulani tu bali kwa vitu mbalimbali. b. Majina ya Pekee. Haya ni majina maalumu kwa watu au mahali ambaye huonesha upekee kwa watu,mahali au vitu, Majina haya hujumuisha majina binafsi ya watu na majina ya mahali. Mfano: Marcus, Halima, James, Abel, Fredy, Anna Ubungo, Manzese, Tanzania, Uingereza, Africa N: B Majina hayo yanapoandikwa huanza kwa herufi kubwa C. Majina ya jamii. Haya ni majina ambayo yanataja vitu au watu wakiwa katika makundi au mafungu japo huwa majina hayo yapo katika hali ya umoja. Mfano,...
Read more
KUBAINISHA MOFIMU Kubainisha mofimu ni kuligawa neno katika mofimu zinazolijenga neno na kueleza kazi za kila mofimu ubabaishaji huo wa mofimu hufuata hatua zifuatazo 1. Kutambua aina ya neno – Yaani kama neno hilo ni tegemezi au neno changamano, Neno huru huundwa na mofimu huru na neno tegemezi huundwa na mofimu tegemezi na neno changamano huundwa na moja huru na mengine tegemezi N: B Neno huru huwa halivunjwi vunjwi kwani huundwa na mofimu huru 2. Kulitenga neno na kulivunja vunja katika mofimu zinazojenga neno hilo yaani hujenga mofimu awali, mzizi na mofimu tamati. N: B Mofimu awali, mzizi na mofimu tamati hupatikana katika maneno tegemezi na maneno changamano 3. Kueleza kazi ya kila mofimu Mfano: Bainisha mofimu katika maneno yafuatayo Hatukupendi Hili ni neno tegemezi ii. 1- Mofimu awali kianzishi, nafsi ya kwanza wingi 2 - Mofimu awali rejeshi kwa mtendwa 3 - Mofimu awali rejeshi kwa mtenda 4 - Mofimu mzizi 5 ...
Read more
UTUNGAJI Maana ya utungaji Utungaji ni pato la akili ya mtu binafsi ambayo hurejeshwa kwa fani kama vile macho, ushairi, tamthiliya au hadithi. Utungaji ni kitendo cha kuyatoa mawazo ubongoni, kuyakusanya na kisha kuyadhihirisha kwa kuyaandika au kuyazungumza. Ni kitendo cha kuunda hoja na kuyapanga katika mtiririko unaofaa katika lugha kwa lengo la kufikisha ujumbe kwa jamii husika. SIFA ZA MTUNGAJI Mtunzi analazimika kuelewa kikamilifu mada inayoshughulikiwa. Mtungaji lazima azingatie kanuni na taratibu za uandishi. Mtungaji anatakiwa kuzingatia mpango mzuri na wenye mantiki wa mawazo kutoka mwanzoni hadi mwishoni. Mtungaji anapaswa kuwa na msamiati wa kutosha ili kumwezesha kutumia lugha bora, sanifu, na fasaha. Mtunzi anapaswa kuzingatia sarufi ya lugha anayoitumia. Mtunzi anapaswa kujali nyakati zinazofaa. Mtunzi anapaswa kuwa na uwezo wa kutosha wa kuhusisha yanayoelezwa na hali halisi ilivyo katika j...
Read more